پیش گفتار
صنعت پرورش طیور از بدو تشکیل تا کنون مراحل تکوین و پیشرفت زیادی داشته است و تمامی اقدامات و تغییرات تکنینک پرورش در راستای افزایش سود اقتصادی و حداکثر بهره وری بوده است. عوامل مدیریتی و تغذیه ای فراوانی در پرورش بهینه مرغ در تمامی سطوح :اجداد ،مادر و گوشتی همچنین مرغان تخمگذار تاثیر گذاراست و از جمله این عوامل یکنواختی گله پرورشی میباشد که شاید در پرورش مرغ گوشتی به اندازه کافی به آن اهمیت داده نشده است. یکنواختی گله در پرورش مرغ اجداد و مادر همچنین پولت مرغان تخمگذار کاملاً شناخته شده بوده و یکی از مهمترین دغدغه های مدیر مزرعه پرورش می باشد .
دراین مقاله سعی شده است این پارامتر مدیریتی در گله های گوشتی نیز مورد بررسی قرار گرفته و مزایای گله یکنواخت به اجمال منعکس گردد.
اهمیت یکنواختی
چرا یکنواختی در گله مهم است؟ همه فعالیتهای مرغداری وابسته به سود اقتصادی بوده و بغیر از مقاصد تحقیقاتی هر هزینه ای در صنعت مرغداری باید همراه با برگشت سرمایه و ارزش افزوده آن باشد. در گله هایی که یکنواختی مطلوبی دارند همواره تغییر دوره های جیره به دقت و در زمان مناسب انجام می گیرد چرا که معیار اصلی سن گله در واقع متوسط وزن زنده سالن می باشد. به طور مثال شما برای اینکه از دان دوره رشد به دان پایانی تغییرجیره دهید، بسته به نژاد مرغ باید پرنده شما به وزن مشخصی رسیده باشد و هر چه درصد یکنواختی بالاتر باشد این تغییر به موقع تر و دقیق تر است. سن بارگیری،تغییر سایز خوراک و ارتفاع نصب تجهیزات نظیر: دانخوری وآبخوری همچنین کنترل درگیری ها و بیماری های احتمالی در گله های یکنواخت آسانتروعملی تر است. لازم به ذکر است دوز مصرف اکثر داروها و آنتی بیوتیک ها بر اساس وزن زنده پرنده می باشد و نه سن آن .محاسبه مقدار دقیق دارو برای هر قطعه پرنده موجود در سالن در گله یکنواخت دقیقتر و هزینه های درمان کمتر خواهد بود.
چه عواملی یکنواختی و همگنی گله را تهدید می کند؟
گله پرورشی به خودی خود یکنواخت نخواهد شد و یک مدیرمزرعه موفق باید عوامل موثر در غیر یکنواختی گله را بشناسد و به موقع در صدد رفع آن عامل برآید.
عوامل موثر در ایجاد غیریکنواختی گله در دو گروه عمده عوامل تغذیه ای و عوامل غیر تغذیه ای دسته بندی می شود.
عوامل تغذیه ای
تهیه خوراک به صورت غیر اصولی و تنظیم جیره های نامطلوب از جهات مختلفی در غیر یکنواخت کردن گله موثر است. یک جیره غیر علمی ممکن است تمامی احتیاجات پرنده را بر آورده نسازد و علائم کمبود عناصر مختلف نظیر اسید آمینه های ضروری، املاح معدنی و سایر فاکتورهای تغذیه ای، در طیور مختلف به اشکال مختلف ظهور کرده و یکدستی گله را کاهش می دهد .همچنین عدم ترکیب درست اجزاء تشکیل دهنده جیره به صورت اختلاف وزن طیور ظاهر خواهد شد. استفاده از آسیاب نامناسب و نرمی بیش از حد خوراک مش و یا سایز نامناسب ذرات خوراک و همچنین تهیه خوراک با میکسرهای عمودی رایج در واحدهای مرغداری سنتی از دیگر عوامل ایجاد غیر یکنواختی می باشد، حتی در صورتی که یک جیره به صورت کامل تنظیم و بالانس شده باشد تهیه خوراک از آن هم مستلزم امکانات و ماشین آلات مناسب می باشد.
دسترسی غیر یکنواخت پرندگان سطح سالن به خوراک توزیع شده نیز دراختلاف وزن موثر است.
طول دانخوری مناسب( 3-2/5 سانتی متر به اندازه هر پرنده) و ارتفاع نصب دانخوری ها، فاصله نصب دانخوریها از همدیگر ، آبخوریها و اجزای ساختمان سالن (نظیر ستو ن ها و دیوارها) باید مد نظر مدیر مزرعه باشد.
لبه دانخوری نصب شده در سالن باید به اندازه قد پرنده بدون احتساب گردن تنظیم گردد وبا افزایش سن به موقعیت مناسب تغییر یابد.
سایز و دانه بندی خوراک همواره با سن پرنده تنظیم می گردد.
در هفته اول یعنی تا وزن حدود 170-160 گرم قطر مناسب دانه های خوراک حدود 1/8 میلی متر می باشد و به مرور افزایش وزن قطر آن به 2/5 میلی متر در پیش دان و 4-3 میلی متر دردوره رشد و پایان دان افزایش می یابد. درصورت عدم رعایت این دانه بندی برداشت دان توسط پرنده مختل شده و باعث اختلاف وزن نهائی پرندگان خواهد شد.
ترکیب کامل اجزاء تشکیل دهنده خوراک و دانه بندی دقیق آن فقط در کارخانجات تولید خوراک پلت استاندارد و با ماشین آلات دقیق امکان پذیر می باشد. چرا که تنظیم دقیق قطعات دان مش عملاً غیر ممکن است. و پرندگان قویتر همواره اجزاء متفاوتی از دان را برداشت کرده و خاکه دان نصیب پرندگان ضعیف تر خواهد شد، که همین امر به اختلاف وزن موجود دامن خواهد زد.
آب آشامیدنی
عدم دسترسی به آب آشامیدنی مناسب نیز یکی از عوامل پدید آمدن اختلاف وزن در گله می باشد.شاید در دید اول اهمیت این موضوع چندان زیاد به نظر نرسد ولی در طیور گوشتی خصوصاً در هفته اول پرورش قسمت اعظم وزن زنده پرنده (حدود70 درصد) از آب تشکیل شده است.عدم دسترسی به آب آشامیدنی مناسب باعث از دست دادن آب بدن (دهیدراتاسیون) و کاهش وزن می شود.در سنین بالاتر نیز با از دست دادن آب بدن و عدم جایگزینی آن با برهم زدن تعادل الکتروشیمیائی (الکترولیتهای) بدن پرنده و عدم جذب و متابولیسم عناصر تغذیه ای باعث افت وزن یا کاهش وزن گیری شده و اختلاف وزن بین پرندگان مختلف را بیشتر می کند.
در بخش دوم این مقاله عوامل غیر تغذیه ای موثر در ایجاد غیر یکنواختی مورد بررسی قرار میگیرد.
عوامل غیر تغذیه ای
گروه دوم از عوامل موثر در غیر یکنواختی گله های پرورش مرغ گوشتی عوامل غیر تغذیه ای بوده و شامل بیماریها، واکسن ها، تجهیزات، حمل و نقل و استرس، دما، رطوبت، ژنتیک و ….. می باشد که در ادامه به اختصار بررسی می گردد.
بیماریها
در درگیریهای طول دوره پرورش با عوامل بیماری زا و توکسین ها معمولاً بسته به شدت در گیری هر پرنده واکنشهای متفاوتی حاصل می گردد، مخصوصاً اگر در گیری پرند ه در سیستم گوارش باشد (نظیر: انواع کوکسیدیوزها، انگلها، مسومومیت هاو… ).
در طول دوره بیماری ، درمان و نقاهت، متابولیسم پرنده دچار اختلال شده و وزن گیری پرنده کاهش می یابد و چون شدت درگیری در تمامی پرندگان سطح سالن یکسان نمی باشد این کاهش وزن هم یکسان نخواهد بود.
واکسیناسیون
معمولاً در محاسبه دوز واکسن دقت کافی انجام نمی پذیرد و وسایل تزریق یا تلقیح و نیز مقدار آب حاوی واکسن در واکسن های آشامیدنی ،قطره های چشمی و اسپری ها همچنین نحوه مخلوط کردن واکسن و زمان بندی و سرعت انجام واکسیناسیون ، تعداد آبخوریها و … در دقت انجام واکسیناسیون حائز اهمیت می باشند و در صورت عدم رعایت استانداردها و موارد توصیه شده توسط شرکت سازنده واکسن ، تولیدکنندگان نژادها و واریته های مختلف ودامپزشک مسئول مزرعه و عوامل مدیریتی انجام یک واکسیناسیون موفق، باعث بروزعلائم بیماری هر چند خفیف ولی با شدت های متفاوت در پرندگان یک سالن خواهد شد. همین امر باعث پیدایش اختلاف وزن و عدم یکنواختی گله می گردد.
دما
دمای محیط چه در هچری و مراحل تولید جوجه و چه حمل و نقل جوجه یکروزه وچه در سالن پرورش ، مستقیماً روی وزن زنده پرنده موثر است. در دماهای بالا پرنده با از دست دادن آب دچار کاهش وزن می گردد و همچنین در دمای بالاوتنشهای حرارتی برداشت دان کاهش خواهد یافت. اگر دمای سطح سالن به صورت یکنواخت نباشد، معمولاً قسمت هایی که هیترها فعالیت می کنند گرمتر بوده و اشتهای پرنده را کاهش می دهد .
همچنین در فصول سرد سال اگر قسمت های نزدیک به ورودی های هوا تحت کنترل نباشند، ممکن است پرندگان این مناطق، کاهش دما را در ساعاتی از شبانه روز متحمل گردند. در دماهای پایین تر از استاندارد مقداری از انرژی حاصل از تغذیه پرندگان برای افزایش دمای بدن مصرف شده و از وزن گیری پرنده کم میشود.
رطوبت نسبی
رطوبت نسبی سالن پرورش همواره باید بین 60 تا 70 درصد حفظ گردد. در رطوبت های کمتر از این حد مخصوصاً در هفته های اول پرورش و نیز در مراحل جوجه کشی و نقل و انتقال، علاوه بر اختلال در مراحل رشد و تکوین پرهای دائمی سرعت متابولیسم و وزن گیری کمتر می گردد و همچنین همانگونه که قبلاً نیز اشاره شد با دهیداتاسیون و از دست دادن آب بدن ناشی از کمبود رطوبت نسبی از وزن جوجه های گله کاسته خواهد شد، رطوبت نسبی نیز به مانند دمای سالن باید در سطح سالن به اندازه کافی تامین و به صورت یکنواخت پخش گردد.
عوامل ژنتیکی
در گله های گوشتی که بیشتر به صورت مخلوط دوجنس نر و ماده پرورش می یابند، معمولاً سرعت وزن گیری جوجه های خروس بالاتر بوده و به مرور زمان گله به سمت و سوی دو وزن شدن می رود، همچنین ممکن است برخی از جوجه ها دارای اختلالات ژنتیکی و یا نارسائی های مادرزادی باشد که باید در اولین فرصت پس از شناسائی و قبل از اینکه هزینه خوراک، دارو و … برای آنها انجام گیرد از گله پرورشی حذف گردند.
لازم به ذکراست در کشورهای پیشرفته از نظر پرورش صنعتی طیور، تفکیک دو جنس از هم برای پرورش کاملا رایج بوده و مدیریت گله را آسانتر می کند.
جایگاه و تجهیزات
شکل وسایل مورد استفاده برای تغذیه طیور، اندازه و ارتفاع مناسب و حتی رنگ آن در برداشت خوراک توسط پرندگان موثر است. استفاده از تجهیزات سالم و استاندارد و به اندازه کافی برای تغذیه طیور همواره باید مد نظر مدیر مزرعه قرار گیرد .به طور مثال تعویض دانخوری مخصوص جوجه(سینی یا رول کاغذی) به دانخوریهای دیگر (اتوماتیک یادستی) باید به موقع و با رسیدن وزن و جثه پرنده به حد مطلوب انجام گیرد، درغیر اینصورت باعث برهم زدن یکنواختی گله خواهد شد،حداقل 2/5 سانتی متر طول دانخوری زنجیری به ازاء هر پرنده و یا یک دانخوری بشقابی با قطر 40 سانتی متر برای هر 75-70 پرنده مورد نیاز است. تراکم سالن نیز به عنوان یک عامل موثر در یکنواختی گله مطرح است ، حداکثر تراکم قابل قبول برای پرندگانی که تا حدود 3 کیلوگرم وزن زنده نگهداری خواهند شد 11/5 قطعه در واحد سطح سالن می باشد .
استرس
استرس به عنوان یک عامل شناخته شده تاثیر گذار بر روی عملکرد و سلامتی پرندگان در سالهای اخیر مطرح شده است.ولی بدلیل تنوع و ناشناختگی برخی از عوامل ایجاد کننده استرس همواره مورد توجه و بررسی قرار می گیرد.
حمل و نقل برای جوجه های یکروزه یک عامل اصلی استرس می باشد .در فواصل طولانی حمل ونقل، عملکرد سیستم های دفاعی و متابولیسم جوجه ها مختل میگردد . وجود گازفرمالدئید درسالن هنگام جوجه ریزی،تنشهای حرارتی، اختلاف دما و تغییرات آن ، محیط، خیسی بستر ، شدت نور، ساعات روشنائی نامنظم و سروصدا، تنشهای مکانیکی،تردد بی مورد در سالن وهزاران عامل استرس زا ی دیگر،حتی عملیات بهبود یکنواختی گله که در ادامه بررسی خواهد شد، در عملکرد پرندگان موثر می باشد و باید مد نظر و تحت کنترل یک مدیر مزرعه قرار گیرد.
همانگونه که اشاره شد، تمامی عوامل ایجاد کننده غیر یکنواختی گله (به غیر ازعامل ناشی از بیماریها)، مدیریتی بوده و قابل اصلاح، بهبود و پیشگیری می باشد.
در بخش سوم این مقاله روشهای کنترل ، مدیریت وبهبود یکنواختی مطرح و نیز محاسبه این پارامتر مهم مدیریتی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
پس از شناخت این ضریب و عوامل مؤثر در آن نحوه محاسبه درصد یکنواختی و نیز درصد پراکندگی وزنی طیور مرور می گردد تا دقیقا مشخص گردد که گله در چه حدی از یکواختی قرار دارد و عملیات بهبود آن تا چه حدی ضروری است.
برای انجام این محاسبات لازم است وزن کشی تعداد متناسبی از پرندگان سالن به طور منظم و به صورت هفتگی انجام پذیرد،این تعداد بستگی به جمعیت سالن داشته و حدود 1 درصد از گله های 10000 قطعه ای وبیشتر را شامل می شود.
وزن کشی تا سن 14 روزگی به طور گروهی و در دسته های 10 تا 20 قطعه ای انجام می گیرد و پس از آن باید به صورت انفرادی و با ثبت دقیق اوزان در جداول وزن کشی که نمونه ای از آن ذیلاً آمده است انجام پذیرد.
نمونه ها باید کاملا تصادفی انتخاب شده و از نقاط مختلف سالن توسط گاردهای مخصوص ، سیکل یا پرده جدا سازی وکلیه نمونه ها ی جداشده وزن کشی گردند.
نمونه گیری حداقل در 4 نقطه از سالن و در دسته های 80-50 قطعه ای برای یک گله 10000 قطعه ای مناسب است. برای انتخاب محل های نمونه گیری از الگوی W درطول سالن پیروی کنید تا حداقل اشتباه حاصل شود و از تمام سطح سالن، کناره ها و وسط سالن نمونه گیری انجام پذیرد.
ترازوی مورد استفاده در وزن کشی انفرادی باید دارای دقت وزن کشی 20gr باشد.
پس از انجام وزن کشی دقیق و تکمیل کارت وزن کشی می توان درصد یکنواختی(UF) و یا درصد پراکندگی (CV) را برای گله مورد نظر محاسبه کرد.
یکنواختی
یکنواختی عبارت است از درصدی از پرندگان که در محدودۀ 10% بالاتر و 10% پائینتر از میانگین وزن گله قرار گرفته اند و طبق فرمول زیر محاسبه می گردد:
هرچه این درصد بالاتر باشد نشانگر همگنی بیشتر گله بوده ومدیریت گله آسانتراست.
حداقل یکنواختی قابل قبول در خروسها 75% و در بین مرغها 78% می باشد ولی معمولاً 80% یکواختی را به عنوان یک گله مطلوب مد نظر قرار می دهند.
درصد پراکندگی یا CV
محاسبه CV از دو روش زیر امکان پذیر است :
و یا به روش ساده تر:
که در این فرمول، (دامنه وزنی) اختلاف بین سبک ترین و سنگین ترین پرندۀ وزن کشی شد در یک نمونه گیری و( ظریب F) عدد ثابتی وابسته به تعداد نمونه می باشد.
برخلاف درصد یکنواختی هرچه مقدار درصد پراکندگی کمتر باشد نشانگر هماهنگی بیشتر گله است و CV کمتر از 7 نشانگر وضعیت نسبتاً مطلوب گله است .
کارت وزن کشی زیر برگرفته شده از دستورالعمل وزن کشی نژاد رأس 308 ( منتشر شده توسط شرکت مرغ اجداد زربال ) به عنوان مثال آمده است.
پس از جمع آوری و بررسی این اطلاعات وزنی و درصورت عدم مطلوب بودن درصد یکنواختی باید عملیات بهبود آن در اولین فرصت انجام گیرد. لازم به ذکر است طی انجام عملیات بهبود یکنواختی نباید استرس به گله وارد شود و هر اقدم اصلاحی به مرور و با حداقل استرس انجام می پذیرد.
ابتدا تعداد پرنده های سبک و زیر وزن را از درصد یکواختی بدست آمده محاسبه کنید و قسمتی از سطح سالن را برای این تعداد توسط مقسم ها و توری ها جدا کنید.
این قسمت باید دارای امکانات رفاهی بهتر نسبت به کل سالن باشد، که شامل تراکم کمتر، طول دانخوری بیشتر و تعداد آبخوری بیشتر و تهویه بهتر است. مقدار افرایش این تجهیزات و امکانات بستگی به فاصلۀ وزنی پرندگان جداسازی شده و ضریب CV گله دارد.
پرندگان جمع آوری شده را به مرور تقویت نموده و با پرندگان ضعیف تر سطح سالن جایگذین نمایید.
درصورت امکان قسمت دیگری را نیز برای پرندگان سنگین تر در نظر بگیرید. این پرندگان باید بلافاصله پس از رسیدن به حداقل وزن بارگیری از گله حذف گردند، این بارگیری علاوه بر کاهش تراکم سطح سالن از تلفات ناشی از سندرم مرگ ناگهانی، افزایش چربی لاشه و سایر مشکلات پرورش پرندگان سنگین جلوگیری می کند.
آخرین دیدگاه‌ها